مروری بر آئین شکایت شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد

در این یادداشت که به صورت پرسش و پاسخ تهیه و تنظیم گردیده ساز وکار، چگونگی و نحوه شکایات به این شورا تبیین گردیده است.
 

سازوکار شکایت شورای حقوق بشر چیست؟

رویه شکایت شورای حقوق بشر به الگوهای منسجم نقض فاحش و موثق تمامی حق های بشری و آزادی‌های اساسی که در هر نقطه از جهان و تحت هر شرایطی رخ می‌دهد، رسیدگی می‌کند (قطعنامه 1/5 شورای حقوق بشر در 18 ژوئن 2007). این سازوکار بر مبنای آئین 1503 کمیسیون حقوق بشر سابق است که برای اطمینان از بی طرف بودن، عینی بودن، کارآمد بودن، قربانی گرا  یا مبتنی بر حمایت از قربانیان بودن و رسیدگی به موقع به شکایات اصلاح شده است.
 

دو گروه کاری متمایز- گروه کاری مکاتبات و گروه کاری وضعیت‌ها - به ترتیب مسئول بررسی و ارزیابی مکاتبات کتبی و الگوهای مستمر نقض فاحش و موثق حقوق بشر و آزادی‌های اساسی به منظور جلب توجه شورا است. این رویه شکایت، تنها رویه عمومی شکایت است که همه حق‌های بشر و کلیه آزادی‌های اساسی در همه کشورهای عضو سازمان ملل متحد را پوشش می‌دهد. این رویه به منظور افزایش همکاری با دولت مربوطه محرمانه است.
 

مزایا یا محاسن ارائه یک شکایت به آئین شکایت شورای حقوق بشر چه هستند؟
 

شکایت می تواند علیه هر کشوری ارائه شود، صرف نظر از اینکه این کشور معاهده خاصی را تصویب کرده یا تحت شرایط خاصی رزرو کرده است. این امکان وجود دارد که شکایت به بالاترین سطح نظام حقوق بشری سازمان ملل متحد، یعنی شورای حقوق بشر برسد و مورد بررسی آن ئمرجع قرار گیرد. این شرط که این رویه محرمانه است، همکاری دولت ها را افزایش می دهد.
 

تفاوت های بین آئین شکایت براساس قطعنامه 1503 با آئین شکایت براساس قطعنامه 1/5 چیست؟

همانطور که در عمل نشان داده شده است، اساساً آئین شکایت جدید بسیار شبیه به آئین 1503 سابق است و ویژگی‌های جدید ذکر شده در زیر ،عمدتاً شامل موارد فنی در عملکرد است:
 

عینی گرایی و شفافیت بیشتر از این جهت که رئیس گروه کاری مکاتبات، اعضای گروه کاری را با توزیع منصفانه جغرافیایی انتخاب می کند. ( این اعضا متشکل از پنج کارشناس مستقل هستند که توسط کمیته مشورتی از بین اعضای آن تعیین شده اند و از نظر جغرافیایی مرتبط با پنج گروه منطقه ای هستند).
 

ابتنای روند بررسی پرونده‌ها بر یک روش زمانبندی شده به این صورت که دو گروه کاری هر سال دو بار در یک جلسه یک هفته‌ای ملاقات می‌کنند، بجای اینکه هر سال یکبار هر یک برای یک جلسه دو هفته ای.
 

شفافیت بیشتر و قربانی محور بودن به این ترتیب که شاکی و دولت مربوطه در مراحل اصلی از روند رسیدگی مطلع شوند. هر دو گروه کاری، در محدوده وظایف مربوطه، تصمیم می گیرند که چگونه این رویکرد قربانی محور را به روش‌ها و روش‌های کاری خاص تبدیل کنند. بر این اساس، هر دو گروه کاری می توانند برای درخواست اطلاعات بیشتر، از جمله با پرسیدن سوالات مشابه از شاکی و دولت مربوطه، تصمیم بگیرند با نویسنده یک ارتباط بگیرند.
 

همکاری و گفت وگوی بیشتر با دولت مربوطه در این مورد که یک اقدام جدید که ممکن است شورا در مورد یک پرونده خاص اتخاذ کند شامل توصیه به دفتر کمیساریای عالی حقوق بشر سازمان ملل متحد برای ارائه همکاری فنی، کمک به ظرفیت سازی یا خدمات مشاوره ای به دولت مربوطه است.
 

مراجعه به دادگاه‌های داخلی نیز می‌تواند شامل رسیدگی توسط نهادهای ملی حقوق بشر (NHRIs) باشد، مشروط بر اینکه آنها مطابق با اصول پاریس عمل کنند و دارای صلاحیت شبه قضایی باشند.
 

آئین جدید، ماهیت محرمانه خود را به منظور افزایش همکاری با دولت مربوطه حفظ کرده است. شورا می تواند تصمیم بگیرد که بررسی موضوعی تحت شیوه محرمانه را متوقف کرده و در ملاء عام مورد بررسی قرار دهد.
 

انواع شکایات قابل قبول از نظر سازوکار شکایت شورای حقوق بشر کدامند؟

به منظور پذیرش شکایت تحت رویه شکایت شورای حقوق بشر ، شکایت باید دارای معیارهای زیر باشند:

باید به صورت کتبی باشد و باید به یکی از شش زبان رسمی سازمان ملل متحد (عربی، چینی، انگلیسی، فرانسوی، روسی و اسپانیایی) ارائه شود.

باید حاوی توضیحات وقایع مربوطه (شامل اسامی قربانیان، تاریخ، محل و سایر شواهد)، تا حد امکان بوده و از 15 صفحه تجاوز نکند.

نباید آشکارا دارای انگیزه سیاسی باشد.

نباید به طور انحصاری بر اساس گزارش های منتشر شده توسط رسانه های جمعی باشد.

همزمان توسط یک گزارشگر ویژه، یک نهاد معاهده ای یا سایر سازمانهای ملل متحد یا رویه شکایات منطقه ای مشابه در زمینه حقوق بشر، در حال رسیدگی و ارزیابی نباشد.

مراجعه به مراجع داخلی به پایان رسیده باشد، مگر اینکه به نظر برسد که چنین مراجعی بی اثر یا بی دلیل طولانی می شوند.

نباید از زبانی توهین آمیز یا تحقیر آمیز استفاده شود.

رویه شکایت مأموریت ندارد که در پرونده های افراد به دنبال غرامت باشد یا به قربانیان ادعا شده خسارت بدهد.
 

چه رویدادهایی به عنوان الگوهای مستمر نقض فاحش حقوق بشر تلقی می شود؟

قطعنامه ها یا تصمیمات مجمع عمومی، شورای حقوق بشر و شورای اقتصادی و اجتماعی، هیچ گونه تعریف واضحی از اصطلاحات "الگو" یا "نقض فاحش" ارائه ندادند. با این حال، از مذاکرات آماده سازی قطعنامه 1503 به نظر می رسد که عبارت "الگوهای نقض فاحش"، به عنوان مواردی در نظر گرفته شد که به حدی شدید هستند که "دیگر نمی توان آنها را منحصراً در صلاحیت داخلی دولتها دانست".
 

علاوه بر این، "نقض فاحش"، اشاره به نقض حقوق مدنی و سیاسی و اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی دارد که در هر نقطه از جهان و تحت هر شرایطی، از جمله در شرایط درگیری مسلحانه، و نقض حقوق بشردوستانه بین المللی یا تهدید علیه صلح اتفاق می افتد. به عنوان مثال، سیاست آپارتاید با تعریف الگوی ثابت نقض فاحش حقوق بشر و آزادیهای اساسی مطابقت دارد.
 

با نگاهی به مذاکرات مقدماتی قطعنامه1503، همچنین مشخص می شود که "الگوی نقض فاحش و موثق حقوق بشر" شامل چندین قربانی می شود و تعدادی از نقض ها در یک مدت زمان حداقلی گسترش یافته است. گروه کاری مکاتبات، این عناصر را هنگام در بررسی صلاحیت و ورود به ماهیت ادعاها در نظر می گیرد.
 

علاوه بر این، یک مکاتبه یا شکایت، به تنهایی یا در ترکیب با سایر شکایات، ممکن است الگویی ثابت از نقض فاحش و موثق حقوق بشر را در صورت ادعای نقض شدید اعلامیه جهانی حقوق بشر در موقعیت های متعدد نشان دهد. نمونه موارد: ادعای وخامت وضعیت حقوق بشر افراد متعلق به اقلیت ها، از جمله اخراج اجباری، جدایی نژادی و شرایط نا مطلوب زندگی. ادعای وخیم شدن شرایط زندان برای زندانیان و کارگران زندان، که منجر به خشونت و مرگ زندانیان شده است.
 

معیارهای موجود برای بررسی شرط مراجعه به محاکم داخلی چه هستند؟

شکایات باید حاوی اطلاعات یا بیانیه ای باشد مبنی بر اینکه راهکارهای قانونی موجود در نظام حقوقی داخلی مطابق با اصول شناخته شده حقوق بین الملل، پیگیری شده و به اتمام رسیده است.
 

استثناء این الزام زمانی است که این راهکارها "بی اثر یا بدون دلیل طولانی مدت" باشد (قطعنامه 1/5 پاراگراف 87 (g)). به عنوان مثال، شاکی ملزم به استفاده از مراجع داخلی در صورتی که قوانین، رسیدگی قانونی را محدود می کند (به عنوان مثال عدم وجود قوه قضائیه مستقل)، یا هنگامی که شاکی و/یا قربانی از دسترسی به عدالت محروم شده اند یا از مراجعه آنها جلوگیری شده است، نیست.
 

اگر دولت مربوطه ادعا کند که تمام رسیدگی های داخلی موجود به پایان نرسیده است، ممکن است توسط گروه کاری از دولت خواسته شود تا جزئیات مربوط به رسیدگی موثر داخلی را ارائه دهد.
 

علیه چه کسی می توان شکایت را اقامه کرد؟

هر دولت عضو سازمان ملل متحد

چه کسی می تواند شکایت را ارائه کند؟

هر شخص، گروهی از اشخاص یا سازمان مردم نهاد

محرمانگی به چه معناست؟

کلیه مواد ارائه شده توسط شاکی و دولت مربوطه، و همچنین روند رسیدگی در مراحل مختلف، محرمانه است و بنابراین علنی نمی شود، مگر اینکه شورا تصمیم دیگری اتخاذ کند. این امر در مورد پرونده هایی که مختومه شده اند نیز صدق می کند. علاوه بر این، شاکی می تواند درخواست کند که هویت آنها برای دولت مربوطه فاش نشود. در حالی که این قوانین محرمانه بودن برای نهادهای سازمان ملل متحد که به شکایت رسیدگی می کنند لازم الاجرا است، اما مانع از آن نمی شود که شاکی این واقعیت را ارائه دهد که شکایت تحت روال شکایت شورای حقوق بشر ارائه شده است. با این حال، شکایت نباید ناشناس باشد زیرا این دلیل رد است.
 

پس از اینکه شکایت مورد پذیرش قرار گرفت، چه اتفاقی می افتد؟
 

در آئین شکایت، چهار مرحله وجود دارد:

مرحله اول:

غربالگری و بررسی اولیه توسط رئیس گروه کاری شکایات یا مکاتبات، به همراه دبیرخانه انجام می شود. فقط شکایاتی که معیارهای پذیرش را رعایت کرده اند، به دولت مربوطه ارسال می شود تا نظرات خود را در مورد ادعاهای نقض موجود در آن ارائه دهند.

مرحله دوم: گروه کاری شکایات

گروه کاری شکایات، دو بار در سال تشکیل جلسه می دهد و در مورد پذیرفتن شکایت تصمیم گیری می کند و اساس ادعاهای نقض را ارزیابی می کند، از جمله اینکه آیا شکایت به تنهایی یا در ترکیب با سایر شکایات، الگوی ثابت و منسجم نقض فاحش و موثق حقوق بشر و آزادیهای اساسی را نشان می دهد یا خیر

گروه کاری شکایات ممکن است در طی جلسات خود، تصمیم بگیرد:

در صورت عدم پذیرش شکایت بر اساس قطعنامه 1/5 شورا، آن را رد کنید.

شکایت را تحت بررسی قرار دهد و از دولت مربوطه و/یا شاکی درخواست کند تا اطلاعات بیشتری را در مدت معقول ارائه دهد.

فایلی را که شامل کلیه مکاتبات قابل قبول و همچنین توصیه های مربوط به آن است، برای بررسی بیشتر به کارگروه وضعیت ها ارسال کند.

مرحله سوم: گروه کاری وضعیت ها

گروه کاری وضعیت ها (متشکل از پنج نماینده کشورهای عضو شورای حقوق بشر که توسط هر گروه منطقه ای برای خدمت در اینجا در ظرفیت شخصی خود تعیین شده اند) دو بار در سال تشکیل جلسه می دهند. این جلسه مبتنی بر اطلاعات و توصیه های ارائه شده توسط گروه کاری شکایات است. این گروه کاری در نهایت این وضعیت را به شورا ارجاع می دهد و توجه شورا را به این نقض جهت صدور یک اقدام ( از جمله قطعنامه) جلب می نماید.

گروه کاری وضعیت ها ممکن است در طول جلسه خود، تصمیم بگیرد:

بررسی وضعیت را متوقف کند.

وضعیت را برای بررسی بیشتر یا اطلاعات بیشتر تحت بررسی قرار دهد.

زمانیکه احساس می کند که ادعاهای موجود در این شکایت ممکن است الگوهای ثابتی از نقض فاحش و قابل اعتماد حقوق بشر و آزادی های اساسی را نشان دهد، وضعیت را به شورای حقوق بشر منتقل می کند

مرحله چهارم: شورای حقوق بشر

شورای حقوق بشر، گزارش های گروه کاری وضعیت ها را به صورت محرمانه بررسی می کند (مگر اینکه تصمیم دیگری اتخاذ کند) و ممکن است یکی از تصمیمات زیر را اتخاذ کند:

بررسی وضعیت را زمانیکه بررسی بیشتر یا اقدامی در آن رابطه توجیهی ندارد، خاتمه دهد.

وضعیت را تحت بررسی قرار داده و از دولت مربوطه بخواهد تا اطلاعات بیشتری را در مدت زمان معقول ارائه دهد.

وضعیت را تحت بررسی قرار داده و یک متخصص مستقل و با صلاحیت بالا برای نظارت بر وضعیت تعیین کرده تا به شورا گزارش دهد.

از بررسی موضوع تحت روش شکایت محرمانه صرفنظر کند تا در مورد آن به طور عمومی بحث صورت گیرد.

به دفتر کمیساریای عالی حقوق بشر سازمان ملل متحد توصیه کند که همکاری فنی، ظرفیت سازی یا خدمات مشاوره ای را به دولت مربوطه ارائه دهد.
 

چه اطلاعاتی باید در یک شکایت گنجانده شود؟
 

در حالی که نیازی به ارائه شکایت در قالب خاصی نیست، استفاده از فرم شکایت موجود در وب سایت توصیه می شود. شکایت باید کتبی، خوانا، ترجیحاً تایپ شده و امضا شده باشد.
 

شکایات باید به یکی از زبان های رسمی سازمان ملل متحد (عربی، چینی، انگلیسی، فرانسوی، روسی و اسپانیایی) ارائه شوند. شکایت باید اطلاعات شخصی اولیه (نام، ملیت، تاریخ تولد، آدرس پستی و آدرس پست الکترونیکی شاکی) را ارائه دهد و کشوری را که علیه آن ارسال شده است مشخص کند. شاکی باید هرگونه تغییر بعدی در آدرس یا سایر اطلاعات تماس را در اسرع وقت به دبیرخانه اطلاع دهد. ضروری است که همه حقایقی که شکایت بر اساس آنها تنظیم شده است، به ترتیب زمانی، بیان شود. شکایت باید تا حد ممکن کامل باشد و شامل تمام اطلاعات مربوط به پرونده باشد. شاکی باید بگوید چرا معتقد است که حقایق توصیف شده، الگوی ثابتی از نقض فاحش حقوق بشر را سبب گردیده اند.
 

شاکی همچنین باید قدم هایی را که قبلاً برای به پایان رساندن راه حل های موجود در مراجع داخلی انجام داده است، به ویژه اقدامات انجام شده در دادگاه ها و مراجع محلی یک دولت را بیان کند. الزام به اتمام راه حل های داخلی به این معناست که شکایات باید ابتدا به مقامات مربوطه ملی، تا بالاترین سطح موجود، اطلاع داده شوند، مگر اینکه به نظر برسد که چنین راهکارهایی بی اثر یا بی دلیل طولانی می شوند. اگر برخی از این راه حل ها در حال انجام هستند یا هنوز به پایان نرسیده اند، این نیز باید همراه با دلایل آن ذکر شود.
 

شاکیان باید کپی (و نه اصل) کلیه اسناد مربوط به شکایات و استدلال های خود را ارائه دهند، به ویژه تصمیمات اداری یا قضایی در مورد شکایات صادره از مقامات ملی. اگر این اسناد به زبان رسمی سازمان ملل متحد نباشد، باید ترجمه کامل یا خلاصه ارائه شود.
 

اگر شکایت فاقد اطلاعات ضروری برای رسیدگی به شکایات شورای حقوق بشر باشد، یا شرح حقایق نامشخص باشد، دبیرخانه شورای حقوق بشر، درخواست ارائه جزئیات بیشتر یا ارسال مجدد را مطرح می کند.
 

اصل ممنوعیت دوباره کاری چه معنایی دارد؟
 

آئین شکایت شورا نمی تواند موردی را که قبلاً توسط یک گزارشگر ویژه، یک نهاد معاهده ای یا سایر روشهای شکایت منطقه ای در زمینه حقوق بشر مورد رسیدگی قرار گرفته است، را مورد پذیرش قرار دهد.

گردآورنده و مترجم: امیرحسین محبعلی

دانشجوی دکتری حقوق بین الملل دانشگاه علامه طباطبائی (ره)