بخش مهمی از پاسخ ایران به عاملان ترور سردار شهید اما، در حوزه حقوقی و قضایی پیگیری شده است. بنابر اظهارات مقامات قضایی، تکمیل مستندات پرونده طی یک سال گذشته به شناسایی ۴۸ متهم و صدور حکم جلب آنها منجر شده است. هرچند اجرای احکام داخلی در عرصه بین المللی و اعمال مجازات علیه اتباع خارجی با چالش ها و محدودیت های جدی مواجه است، اما چنان که معاون امور بین الملل قوه قضاییه می گوید در این زمینه نباید به ساز و کارهای مرسوم بین‌المللی اکتفا شود.
علی باقری کنی، معاون امور بین‌الملل رئیس قوه قضائیه و دبیر ستاد حقوق بشرجمهوری اسلامی ایران در گفت‌وگو با همشهری، مجموعه اقدامات قضایی و حقوقی پرونده ترور سردار سلیمانی، از ارسال نیابت قضایی به کشورها تا پیگیری پرونده در شورای حقوق بشر سازمان ملل و نتایج اقدامات را برای ما تشریح کرده است که در ادامه می خوانید.

در پیگیری‌های حقوقی و قضایی پرونده ترور سردار شهید سلیمانی و همرزمان ایشان، چه موضوعاتی مطرح است؟ به لحاظ حقوقی، عناوین اتهامی متهمان چیست؟

در جنایت ترور سردار سلیمانی، ۱۰نفر ایرانی و عراقی ترور شدند. اما نوع این اقدام که منجر به شهادت این بزرگواران شد و همینطور جایگاه، نقش و ‌شأن این افراد، ابعاد این جنایت را روشن می‌کند. اگر قتل یک شهروند ایرانی در یک کشور دیگر اتفاق می‌افتاد هم قابلیت پیگرد دارد و این وظیفه دستگاه قضایی است. اما نکته مهم این است که حادثه فرودگاه بغداد، اقدامی تروریستی بود. علاوه بر قتل، اقدامی تروریستی شکل گرفته است. نکته مهم‌تر این است که تروریست، مسئولیت خود را رسما و کتبا اعلام کرده است.

نکته دیگر، این است که برخلاف بسیاری از حوادث تروریستی که عاملان، گروه یا افرادی هستند، اما در این مورد، تروریست یک حاکمیت و دولت است؛ یعنی یک فرد یا گروه نیست. موضوعی که باید به آن توجه داشت این است که سردار سلیمانی و همراهان ایشان میهمانان رسمی دولت عراق بودند؛ مسئله‌ای که گزارشگر ویژه شورای حقوق بشر سازمان ملل و مقامات عراق بارها بر آن اذعان داشته و تأیید کرده‌اند. ایشان سفر گردشگری به عراق نداشتند یا غیرقانونی وارد این کشور نشده بودند.آمریکایی‌ها، کسی را ترور کردند که حافظ امنیت ایران، عراق و سوریه بود؛ نخستین کسی که پس از ظهور داعش وارد مبارزه با این گروه تروریستی در سوریه و عراق شد، سردار سلیمانی بود.

مقامات ۲کشور بارها بر این موضوع اذعان کرده‌اند. به‌عنوان نمونه مقامات اقلیم کردستان رسما اعلام کرده‌اند در مبارزه با داعش آمریکایی‌ها به درخواست کمک آنها پاسخ ندادند، اما وقتی از سردار سلیمانی کمک طلبیدند، ایشان در نخستین تماس، با امکانات و تجهیزات و نیرو به کمک آنها شتافتند و در مقابل تروریست‌ها ایستادند. بنابراین با ترور سردار سلیمانی، «امنیت ملی» این کشورها تهدید شده است. مسئله مهم دیگر در زمینه پیگیری حقوقی ترور سردار سلیمانی، پیگیری حقوق مردم این کشورهاست؛ چرا که مردم ایران، عراق و سوریه به‌خاطر تلاش‌های سردار سلیمانی و همرزمانشان به سطحی از آسایش و آرامشی رسیده بودند. این حق، به واسطه ترور سردار سلیمانی و همراهان ایشان نقض شده است. در پیگیری حقوقی و قضایی جنایت ترور سردار سلیمانی باید همه این ابعاد درنظر گرفته شود و اقدامات حقوقی و قضایی باید به نوعی تامین‌کننده نیازها و اقتضائات این جنایت بی‌سابقه باشد.

تاکنون چه اقدامات حقوقی و قضایی‌ای در راستای پیگیری پرونده ترور حاج قاسم سلیمانی و همرزمان آن شهید از سوی قوه قضاییه و ستاد حقوق بشر صورت گرفته است؟

از همان ابتدا، دستگاه قضایی جمهوری اسلامی ایران در دادسرای بین‌المللی تهران پرونده‌ای را تشکیل داد و روال عادی فرایند قضایی طبق مقررات داخل کشور آغاز شد و به تحت تعقیب قرار دادن تعدادی از متهمان منجر شد. به‌مرور زمان در نتیجه تکمیل تحقیقات، تعداد متهمان از عدد ۳۶به ۴۸نفر افزایش پیدا کرد.

هنوز هم امکان افزایش متهمان وجود دارد؛ چرا که تحقیقات در حال انجام و تکمیل است. چند روز پس از شهادت سردار سلیمانی، آیت‌الله رئیسی به‌عنوان رئیس دستگاه قضایی سازوکاری را برای پیگیری این پرونده ایجاد کردند. یک هیأت قضایی به ریاست دادستان تهران تشکیل شد. این هیأت متشکل از معاون دادستان تهران و نیز بازپرس و قاضی پرونده و هیات دیگری مستشاری با محوریت معاون بین الملل قوه‌قضاییه و حضور نمایندگان وزارت اطلاعات، وزارت خارجه، سپاه وصدا و سیماکه مسئولیت پشتیبانی محتوایی و تهیه و ارائه مستندات و اطلاعات مورد نیاز هیات قضایی را بر عهده دارد.

در عملیات ترور سردار سلیمانی و هیأت همراه نام برخی کشورها مطرح است که در این عملیات نقش داشته یا به‌گونه‌ای در آن دخیل بوده‌اند. چه اقداماتی در ارتباط با نقش این کشورها از سوی دستگاه قضایی صورت گرفته است؟

برای تکمیل تحقیقات، هیأت قضایی، نیابت قضایی برای چند کشور ازجمله خود عراق که در معرض این اتفاق قرار داشتند، ارسال کرده است؛ یعنی از این کشورها با طرح سؤالات متعدد و مختلف، خواسته شد اطلاعات و مستندات مورد نیاز برای تکمیل پرونده را ارائه نمایند، غیر از عراق، نیابت قضایی برای سوریه که سردارسلیمانی و هیات همراه ایشان از آنجا عازم فرودگاه بغداد شده بودند و همچنین کشورهایی در منطقه که پایگاه آمریکایی در آن قرار دارد و به نوعی در گیر این جنایت بوده‌اند، ارسال شده است.

کشور دیگری که نیابت قضایی برای آن ارسال شده است، آلمان است، به‌دلیل اینکه ۸تن از نمایندگان آلمان (بوندستاگ)، صدراعظم، وزیر خارجه و وزیر دفاع، این کشور را به کمک و مشارکت در ترور سردار سلیمانی متهم کرده بودند. ادعای آنها این بود که پایگاه آمریکایی رامشتاین در آلمان مسئولیت تبادل اطلاعات و داده‌ها بین مراکز نظامی آمریکا و پهپادهایی که ماموریت ترور سردار سلیمانی را داشتند، برعهده داشته‌اند. بر همین اساس، دستگاه قضایی جمهوری اسلامی ایران نیابت قضایی برای آلمان ارسال کرد. من هم در دیداری که با سفیر آلمان داشتم به همین مسئله اشاره کردم و خواستم که به تکمیل پرونده کمک ‌کنند و ابهامات موجود در این پرونده را رفع کنند.

در سطح بین‌المللی و نهادهای بین‌المللی، دستگاه قضایی جمهوری اسلامی ایران، طی یک سال گذشته چه اقداماتی را انجام داده است؟

ما در پیگیری ترور سردار سلیمانی یک بحث حقوقی داریم که محوریت آن، حقوق بشر است. کشتن یک انسان و سلب حق حیات او، علاوه بر اینکه جنایت است، اقدامی ضدحقوق بشری محسوب می‌شود. یکی از ویژگی‌های سردار سلیمانی این بود که ایشان علاوه بر اینکه فرمانده مقتدر سپاه قدس بود، مدافع بزرگ حقوق ملت‌های منطقه بود. این یکی از افتخارات سردار سلیمانی و جمهوری اسلامی است که چنین اعتبار و امتیازی را برای ملت ایران کسب کردند.

بنابراین، ‌شأن ایشان، ‌شأنی حقوق بشری بود. همین ظرفیت ایجاب می‌کند که پرونده ایشان در ساحت حقوق بشری هم پیگیری شود. ما سال گذشته برای استفاده از ظرفیت‌ شورای حقوق بشر برنامه‌ریزی کردیم، هرچند به دلیل شیوع کرونا و کوتاه شدن زمان برگزاری شورای حقوق بشر چند برنامه تدارک دیده شده اجرا نشد، البته به این واقعیت اشراف داریم که کشورهای غربی عضو شورای حقوق بشر در موضوع ترور سردار سلیمانی یا با آمریکایی‌ها همراهی کردند و یا سکوت کردند.

پیگیری‌های حقوقی و قضایی ایران در سطح بین‌الملل، نتیجه‌بخش بوده است؟ تا چه اندازه می‌توان به اجرای عدالت در این عرصه امیدوار بود؟

پیگیری‌های قضایی در سطح خارجی دو دسته است، یکی پیگیری در کشورهای دیگر که در این زمینه دستگاه قضایی عراق به طور جدی پرونده ترور سردار سلیمانی و ابومهدی‌مهندس و همراهان ایشان را در دستور کار دارد، دیگری پیگیری قضایی در سطح بین‌الملل است که مستلزم حصول نتیجه در فرآیند قضایی داخلی است. طی سال گذشته چند اقدام در شورای حقوق بشر انجام شد. تشکیل نشست جانبی، برگزاری چند نمایشگاه، طرح موضوع در صحن شورای حقوق بشر از جمله این اقدامات بود.

در ادامه، ما از ظرفیت برخی گزارشگران موضوعی شورای حقوق بشر سازمان ملل استفاده کردیم؛ ازجمله خانم کالامارد، به‌عنوان گزارشگر ویژه قتل‌های فراقضایی و خودسرانه یک گزارش تفصیلی در مورد ترور سردار سلیمانی در تیرماه منتشر کردند. ایشان در این گزارش، ادعاهای آمریکا را رد کردند. یکی از این ادعاها این بود که حضور سردار سلیمانی تهدیدی برای نیروهای آمریکایی بود. همچنین، موضوع اقدام مقابله به مثل از سوی آمریکا مطرح شد که باز هم از سوی گزارشگر ویژه شورای حقوق بشر رد شد.

ایشان همینطور تأیید کردند که سردار سلیمانی میهمان رسمی دولت عراق بودند. موضوع تروریستی بودن نیروی قدس هم از طرف ایشان رد شد. در نهایت، خانم کالامارد جنایت آمریکا را قابل پیگرد حقوقی و قضایی دانستند. به همین دلیل، آمریکایی‌ها این گزارش را به‌دلیل محتوا و مفاد آن محکوم کردند که پاسخ ایشان را در پی داشت. کالامارد تأکید کرد که من مسئول صیانت و اجرای حقوق بین‌الملل هستم و مسئول اجرای حقوق آمریکا نیستم.

آثار حقوقی و عملی گزارش خانم کالامارد چه بود؟

قاعدتا مفاد این گزارش باید در شورای حقوق بشر پیگیری می‌شد، اما متاسفانه تاکنون اقدامی صورت نپذیرفته است به همین خاطر چند ماه پیش در این خصوص نامه‌ای را به خانم کالامارد نوشتم و در این نامه از ایشان خواستم که این موضوع مورد پیگیری قرار بگیرد.

یکی از مسائلی که در جلسه اسفندماه آتی پیگیری خواهد شد، همین گزارش گزارشگر ویژه شورای حقوق بشر است. همینطور من نامه‌ای به دبیرکل سازمان ملل نوشتم و از ایشان خواستم که گزارش خانم کالامارد را پیگیری کند که هنوز پاسخ نگرفته‌ایم. نامه‌ای هم به گزارشگر ویژه حقوق بشر ایران نوشتم و تأکید کردم با توجه حوزه مسئولیت شما در زمینه حقوق بشر ایران، پرونده ترور سردار سلیمانی و گزارش خانم کالامارد در این‌باره را مورد توجه قرار دهد.

آیا ایران نمی‌تواند پیش‌نویس قطعنامه علیه آمریکا تنظیم کند تا در دستور کار شورای حقوق بشر قرار گیرد؟

با توجه به اینکه کشورها در این شورا حق رأی دارند، باید کشورها قطعنامه را پیشنهاد دهند.

چندماه پیش آقای القاصی مهر دادستان محترم تهران از صدور حکم جلب ۳۶متهم ترور سردار سلیمانی خبر دادند و اخیرا هم آقای امیر عبداللهیان از افزایش متهمان به ۴۸نفر خبر دادند؟ این متهمان چه کسانی هستند؟ آیا متهم غیرآمریکایی هم در میان متهمان وجود دارد؟

اسامی متهمان از سوی دادستان تهران به‌زودی اعلام خواهد شد. در این فهرست، نام وزیرخارجه آمریکا و برخی مقامات و فرماندهان نظامی آمریکا در داخل و خارج از آمریکا هست که در این موضوع دخیل بودند. انگلیسی‌ها هم در این حادثه دخیل بودند؛ چرا که مسئولیت مدیریت و حفاظت از فرودگاه بغداد بر عهده یک شرکت انگلیسی است و قاعدتا آنها نیز باید پاسخگو باشند.

یکی از خواسته‌های ما از عراق هم این بوده است که اطلاعات و تصاویر ورود و خروج سردار سلیمانی و هیأت همراه ایشان به فرودگاه بغداد را در اختیار ما قرار دهد.

چه اقدامات مشترکی میان ایران و عراق در زمینه پیگیری ترور سردار سلیمانی و ابومهدی‌المهندس تاکنون صورت گرفته است؟ آیا دولت عراق همکاری‌های لازم را با ایران در این زمینه انجام داده است؟

چیزی که ما استنباط می‌‎کنیم این است که عراقی‌ها اراده جدی برای پیگیری این ترور را دارند؛ علاوه بر سردار سلیمانی، یک مقام رسمی خود عراق و تعدادی از شهروندان این کشور در این عملیات ترور شده‌اند. مکالمه‌ای که آقای زیدان، رئیس شورای‌عالی قضایی عراق با آیت‌الله رئیسی داشتند حاکی از آن است که اراده لازم در دولت عراق برای پیگیری موضوع وجود دارد. همان ساعات اولیه پس از ترور، کمیته ویژه‌ای را تشکیل دادند که مستندات را جمع‌آوری کرده و گزارش تهیه کند. از میان همه کشورهایی که نیابت قضایی برای آنها ارسال شده است، عراق تنها کشوری بود که با ما همکاری کرده است. عراق همچنین برای تشکیل کمیته مشترک تحقیق اعلام آمادگی کرده است که نشان‌دهنده اراده عملی این کشور در پیگیری جنایت تروریستی آمریکاست.

با توجه به اینکه سردار شهید سلیمانی میهمان رسمی دولت عراق بودند و با توجه به تجاوز آمریکا به حریم هوایی عراق و اجرای عملیات تروریستی در خاک این کشور، آیا این کشور اقدامات حقوقی علیه آمریکا انجام داده است؟ آیا عراق به‌طور جداگانه پیگیر این پرونده در محاکم و مجامع بین‌المللی است یا خیر؟

خود دولت عراق در این زمینه مسئولیت‌هایی را برای خود قائل است؛ به همین سبب، دستگاه قضایی این کشور در حال پیگیری موضوع است. همان روزهای نخستین پس از ترور، دولت عراق رسما به شورای امنیت سازمان ملل شکایت کرد. ما تاکنون علامت و نشانه‌ای که عراقی‌ها نخواهند با ما در این زمینه کار کنند، ندیده‌ایم.

از برخی کشورهای منطقه مانند قطر یا کویت به‌عنوان میزبان پایگاه نظامی آمریکا به‌عنوان کشورهایی که در عملیات ترور شهید سلیمانی نقش داشته‌اند، نام برده می‌شود. شما در تحقیقات و پیگیری‌های خود، به نقش این کشورها رسیده‌اید؟

از نظر دستگاه قضایی، ادعاها باید مستند به اسناد دقیق باشد، اتفاقا یکی از اهداف ارسال نیابت‌های قضایی برای ۶کشور، همین مسئله بوده است. آن کشورهایی که در مظان مشارکت و همراهی با آمریکا در این عملیات بوده‌اند، نیابت قضایی برای آنها ارسال شده است.

کشورهایی که برای آنها نیابت قضایی ارسال شده است، کدامند؟

عراق، سوریه، لبنان، کویت، اردن، آلمان و احتمالا قطر.

آیا اجرای آرای محاکم داخلی در سطح بین‌المللی مانند بازداشت و مجازات رئیس‌جمهور آمریکا، خارج از مرزهای کشور عملی است؟ چه چالش‌هایی در این زمینه مطرح است؟

به‌طور طبیعی محدودیت‌هایی در این زمینه وجود دارد؛ اعمال مجازات برای یک فرد با توجه به اینکه سازوکار مشخصی در جامعه بین‌الملل در این زمینه وجود ندارد، با چالش‌هایی همراه خواهد بود. اما ظرفیت‌هایی در عرصه بین‌المللی وجود دارد که نباید به آنها بی‌توجه بود. همانطور که شاهد بودیم، ما در دوره اخیر چندین متهم اقتصادی را از کشورهایی مسترد کردیم که حتی با آن کشورها دارای قرارداد معاضدت قضایی نبودیم. اما با مذاکراتی که انجام شد و مدارکی که ارائه شد، آن کشورها برای تحویل متهمان به ما همراهی کردند.

بنابراین نباید به سازوکارهای مرسوم بین‌المللی اکتفا کرد. این مسئله تلاش مضاعفی را می‌طلبد که پیش‌نیاز آن تکمیل پرونده و مستندات است. از سوی دیگر، باید توجه داشت که ترور سردار سلیمانی نقطه عطفی در حوادث تروریستی محسوب می‌شود؛ چرا که ترور مقام رسمی یک کشور در یک کشور دیگر توسط کشوری ثالث انجام شده و مسئولیت آن هم توسط آن کشور پذیرفته شده است. بر همین اساس، دستگاه قضایی خود را صرفا به پیگرد عاملان و آمران ترور مقید نمی‌کند؛ حاکمیت آمریکا در این جنایت مسئولیت دارد. یکی دیگر از مزایای پیگیری این پرونده، ایجاد ظرفیت در ساحت بین‌المللی و فراملی و همکاری‌های دوجانبه میان کشورهاست.