به گزارش پایگاه اطلاع رسانی ستاد حقوق بشر، دکترخیرالله پروین، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران و یکی از اساتید برجسته رشته حقوق که چندین کتاب تألیفی در زمینه و حوزه حقوق بشر به رشته تحریر درآورده است در یادداشتی برای ستاد حقوق بشر «مفهوم و منظور حقوق بشر در تعالیم اسلامی» را مورد بررسی قرار داده که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.
بررسی حقوق بشر در مفهوم و منظور اسلامی، نیازمند مجال و فرصت های متعدد و متباینی است که نیازمند مطالعه و بررسی عمیق واصیل می باشد، و علیرغم کثرت بررسی‌ها و مطالعات جدید در این خصوص، لیکن میدان همچنان برای هر محقق و پژوهشگر جدید باز است تا دلیل و نظرات خود را بیان کند، و در نتیجه‌گیری معانی مدرن جدید از شریعت اسلامی در خصوص حقوق بشر سهیم باشد.
هر تعریفی از حقوق بشر براساس منظور شریعت اسلامی، یک جهت معین ازدیدگاه این شریعت به حقوق بشر را بیان می‌کند، به تحقیق، تعریف و شناخت منابع حقوق بشر و مضمون آن و ثبات و اولویت آن همین‌طور کمال و دامنه آن، یا فرآگیری و هر امور دیگری از آنچه که بوسیله آن انسان را مورد تکریم قرار می‌دهد وارد چارچوب وظایف و یا ضرورت‌ها می‌شود.
از جمله ادیانی که به تعریف حقوق بشر به عنوان حقوق طبیعی انسان اعتقاد دارد و این حق را برای انسان بعنوان حق همیشگی او تثبیت و مستند کرده است دین مبین اسلام می‌باشد. این نوع تعریف ابعاد مهم و با اهمیت حقوق بشر را در بر می گیرد و یک نگاه فراگیر به انسان دارد و او را به وسیله حقوق، مورد تکریم قرار می‌دهد، این نوع تعریف مضمون و مفهوم حقوق بشر را به این اعتبار که دارای ذات مفهوم و مضمون انسانی است روشن و بیان می‌کند. نگاه این تعریف به حقوق بشر این است که حقوق بشر حقوقی اقتصادی، اجتماعی و سیاسی است، براین اساس حقوق از مقاصد و اهداف شریعت اسلامی است و از نظر شارع مقدس بعضی از این حقوق ازبعضی دیگر مهم تر هستند. حقوق بشر مجموعه‌ای از اصول و قواعد نشأت گرفته از فطرت انسانی و مکتسبه از شریعت الهی است که برای رشد نهایی و تکامل بی‌نهایت انسان ضرورت دارد و ممکن است در هر زمانی به تعداد آن افزوده شود. مثل قوانین اساسی که مورد بازنگری قرار می‌گیرد.
چنانکه ملاحظه شد حقوق بشر در اسلام در درون یک نظام معنایی فرجام باور و غایت اندیش شکل می‌گیرد که حقیقی یا اعتباری بودن«حق»، طبیعی یا قراردادی بودن آن لطمه‌ای به این نظام معنایی وارد نمی‌کند. بلکه آنچه مهم است حقوق بشر و بطور کلی حق در اندیشه و باور اسلامی دارای منشا، و غایتی الهی است.
حقوق بشر چه در طبیعت انسان و به صورت امری عینی و واقعی وجود داشته باشد و انسان با علم اشراقی به آن دست پیدا کند و یا اینکه توسط انسان و بنا به ضرورت‌های حیات اجتماعی ابداع شده باشد و یا طبق دیدگاه «ریپر» موسس مکتب روانشناسی حقوق، رسوب تاریخی اخلاق باشد، در دین اسلام و اندیشه اسلامی امری است ذاتا الهی و دیدگاه‌هایی که در مباحث مربوط به معرفت شناسی و هستی‌شناسی حقوق بشر مطرح شد مورد وفاق تمام اندیشمندان اسلامی نیست بلکه صرفا اشاره‌ای بود به آخرین مباحث فلسفه حقوق بشر که در بین فلاسفه حقوق اسلامی مطرح شده است، حتی در مباحث نظری-فلسفی برخی از اندیشمندان فلاسفه و حقوقدانان اسلامی و تعداد معدودی از فقها در باب مساله فلسفه حقوق بشر به اصول و مبانی مدرن حقوق بشر پایبند هستند.
از این جهت، تاکنون سه اعلامیه از سوی سازمان کنفرانس اسلامی در رابطه با حقوق بشر منتشر شده است:
اعلامیه اول؛ به نام ( طرح اعلامیه حقوق و تکالیف اساسی انسان در اسلام ) که در سال ۱۹۷۹ در کشور عربستان و شهر مکه تدوین گردیده است.
اعلامیه دوم؛ به نام ( طرح سندی در رابطه با حقوق بشر در اسلام ) که در سال ۱۹۸۱ در کنفرانس سران سازمان در عربستان و شهر طائف تصویب و منتشر گردیده است .
اعلامیه سوم؛ نیز به نام ( اعلامیه قاهره در مورد حقوق بشر در اسلام ) که در سال ۱۹۹۰ در نوزدهمین کنفرانس وزرای امور خارجه کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی در قاهره به تصویب رسید و در واقع جدیدترین و شاید بتوان گفت رسمی‌ترین اعلامیه حقوق بشر اسلامی است. این اعلامیه توسط کارشناسان مسائل فقهی و حقوقی سازمان کنفرانس اسلامی طراحی و آخرین پیش‌نویس آن در اجلاس کارشناسان حقوقی سازمان در ۲۶ تا ۲۸دسامبر ۱۹۸۹ که در تهران تشکیل شده بود تهیه گردید و نهایتا پیش‌نویس مذکور همراه با اصلاحاتی در قاهره پایتخت مصر به تصویب رسید، این اعلامیه مشتمل بر یک مقدمه و ۲۵ ماده می‌باشد.
اعلامیه حقوق بشر اسلامی در بند(ب) ماده (یک) اعلام می دارد :"...... و هیچ احدی بر دیگری برتری ندارد مگر در تقوی و کار نیک " . در بند ب ماده هفتم نیز به این موضوع اینگونه اشاره می کند : "پدران و کسانی که از نظر قانون شرع به منزله پدرانند ، حق انتخاب نوع تربیتی را که برای فرزندان خود می‌خواهند با مراعات منافع و آینده آنان در پرتو ارزش‌های اخلاقی و احکام شرعی دارند.
همچنین در بند الف ماده نهم اشعار می دارد : " .... بر دولت لازم است ...... . و به انسان فرصت دهد که نسبت به دین اسلام و حقایق هستی معرفت حاصل کند و آن را برای خیر بشریت بکار گیرد".
بر این اساس دین اسلام و حقوق بشر ناشی از آن برای تعالی اخلاقی و معنویت الهی انسان همچنین تربیت وی برای رسیدن به این نوع از کرامت (کرامت اکتسابی)، نوعی حق قائل است که مستقل ازکرامت ذاتی است و منشأ آن نیز در استعداد و گرایش انسان برای رسیدن به این نوع کرامت و معنویت است. حق اختیار نیز که ترکیبی از آزادی و خیرطلبی آگاهانه انسان است ریشه در همین استعداد انسان دارد که در اسلام به رسمیت شناخته شده است.
باید دانست اسنادی مانند بیانیه، اعلامیه، تفاهم‌نامه و مانند اینها غیر الزام‌آور هستند و از نام آن پیداست چون اعلامیه نام دارد یعنی بیشتر اعلامی است ولی می تواند برای وضعیت‌های دیگر مبنا قرار گیرد‌.