پایگاه اطلاع رسانی ستاد حقوق بشر_ اهمیت و ضرورت خانواده در حیات فردی و جمعی انسان‌ها بر هیچکس پوشیده نیست. خانواده به عنوان اولین سلول اجتماع منبع تامین بسیاری از نیازهای اولیه انسانی است؛ بدین جهت در منشور بین‌المللی حقوق بشر (اعلامیه جهانی حقوق بشر و میثاقین) به صورت موکّد حفاظت و تکریم آن مدّنظر قرار گرفته و حتی در تقویم بین‌المللی حقوق بشر نیز جایگاهی برای خود یافته است. قطعنامه 47/237 مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سال 1993 پایه‌گذار روز بین‌المللی خانواده در جهان می‌باشد؛ روزی که به تعبیر سازمان ملل هدف از برگزاری آن بزرگداشت نهاد خانواده و توجه به اهمیت آن در حیات انسان‌ها است. از سال 1994 روز بین‌المللی خانواده به صورت مستمر در حال برگزاری است و هر سال شعار مختص خود را دارد. تعیین شعار سال از سوی دبیرکل سازمان ملل به منظور جهت‌دهی سیاست‌ها و قوانین ملی در چارچوب دغدغه‌های بین‌المللی صورت می‌پذیرد.
سازمان ملل روز بین‌المللی خانواده در سال 2021 را با عنوان «تاثیر فناوری‌های نوین بر رفاه خانواده‌ها» نامگذاری نموده و در بیانیه اهداف آن چنین مقرر داشته است:
تحولات عظیم از جمله فناوری‌های نوین، تغییرات جمعیتی، روند فزاینده شهرنشینی و مهاجرت و همچنین تغییرات اقلیمی به شکل چشمگیری جهان پیرامون ما را متاثر ساخته و بر حیات فردی و خانوادگی اثرگذارده است. به همین منظور از سال 2021 تا 2024 مصادف با سیزدهمین سال بین‌المللی خانواده به مدت 4 سال این موضوع مدنظر قرار خواهد گرفت و سال 2021 به تاثیر فناوری‌های نوین بر رفاه خانواده‌ها اختصاص خواهد یافت.
پاندمی طولانی‌مدت کووید-19 ضرورت بکارگیری فناوری‌های دیجیتال را در عرصه شغلی، تحصیلی و ارتباطی به اثبات رسانده است. این موضوع در کنار همه نقاط مثبت خود آسیب‌هایی نیز به همراه داشته است از جمله ضعف بینایی در نتیجه نگاه طولانی‌مدت به صفحه نمایش، اذیت و آزار سایبری و خستگی و فرسودگی والدین. بنابراین بایستی بحث آموزش والدین را به عنوان راهبردی در جهت تامین حقوق و تضمین آسایش کودکان مد نظر قرار داد.
در این بیانیه توجه سازمان ملل به آسیب‌ها و چالش‌های فناوری‌های دیجیتال بیشتر ناظر بر ابزار است تا محتوای آن. اگرچه در بیان مصادیق این آسیب‌ها به آزار و اذیت سایبری نیز اشاره شده اما باید اذعان نمود که قلدری سایبری تنها یکی از أشکال آسیب معنوی در بستر دیجیتال است. یکی از عمده‌ترین مصائب در این حوزه نقشی است که محتوای رسانه‌ای در تغییر ارزش‌ها و هنجارهای خانوادگی و اجتماعی ایفاء می‌کند.
فناوری‌های دیجیتال بیش و پیش از ابعاد جسمی زندگی انسان (مثل پیرچشمی و ضعف بینایی) بعد ذهنی و معنوی حیات او را در معرض آسیب قرار می‌دهد؛ چرا که تنها یک ابزار نبوده و خود دارای معنا و پیام است. امروزه نمی‌توان فناوری را از فرهنگ آن متمایز نمود. در واقع فناوری و به ویژه فناوری‌های دیجیتال به عنوان عرصه مجازی حیات اجتماعی انسان‌ها، بستر تعاملات ارزشی-هنجاری نوینی هستند که به تعبیر بسیاری از اندیشمندان معاصر متاثر از جامعه سرمایه‌دار غربی است. اساساً فناوری‌های ارتباطی و رسانه‌های جمعی به عنوان چهارمین ستون دموکراسی قلمداد می‌شوند، به همین خاطر تحولات ارزشی آن را از طریق همین بسترهای دیجیتالی به جهان مخابره می‌کنند.
ایرادی که متوجه سازمان ملل می‌شود آن است که نقش این فناوری‌ها را تنها بر رفاه و آسایش مادی خانواده و اعضای آن به ویژه کودکان ارزیابی می‌کند و تمایلی به بررسی تاثیر مستقیم آن بر هنجارها و ارزش‌های بومی، فرهنگی و ملی نهاد خانواده نشان نمی‌دهد.
القای یکجانبه ارزشی-هنجاری در فناوری‌های دیجیتال، با اصل مصلحت عالیه کودک در تضاد و تعارض است. اصل مصلحت عالیه کودک اقتضاء دارد، او از هرگونه آسیب، سوءاستفاده، سهل‌انگاری و خشونت جسمی و روانی در خانواده و جامعه در امان باشد. بنابراین چه در عرصه حیات حقیقی و چه حیات مجازی، به ویژه استفاده روزافزون کودکان از اینترنت و رسانه‌های برخط در زمان شیوع ویروس کرونا، حفاظت از تمامیت جسمی، اخلاقی و معنوی ایشان امری ضروری است.
حلقه مفقوده سیاست‌های توصیه‌ای سازمان ملل دقیقاً در همین نقطه خود را نشان می‌دهد. بیانیه سازمان ملل دولت‌های عضو را به تدوین و تنظیم سیاست‌های آموزشی والدین محور تشویق می‌کند و از اصلاح زیرساخت‌ها غافل می‌شود. اگرچه آموزش والدین برای بقای خانواده، بهبود وضعیت آن و همچنین رفاه و آسایش اعضای آن امری ضروری است؛ اما پیش از آن باید مسئله امنیت در فناوری‌های نوین در دستور کار دولت‌ها قرار گیرد.
امنیت رسانه‌ای به ویژه امنیت اخلاقی، ذهنی و معنوی نخستین گام در حفاظت از نهاد خانواده در دنیای متحول فناورانه است. این مهم با تهیه و تنظیم سیاست‌ها و برنامه‌هایی در چارچوب فناوری‌های دیجیتالی امن و به ویژه ایجاد اینترنت پاک برای خانواده و کودک قابل حصول است.
دکتر نیلوفر مقدمی خمامی
معاون زنان و خانواده اندیشکده حقوق بشر و شهروندی دانشگاه امام صادق علیه السلام