براساس بند پنجم پیوست دوم قطعنامه 2231 شورای امنیت، با گذشت 5 سال از امضای موافقتنامه­‌ی برجام، در صورت عدم بازگشت تحریم‌­ها و اجرایی نشدن سازوکار ماشه، تحریم­‌های تسلیحاتی علیه ایران لغو خواهد شد.

تا پیش از امضای سند برجام در تاریخ 14 ژوئیه 2015 و صدور قطعنامه 2231 شورای امنیت که برجام را سند ضمیمه­‌ی خود قلمداد نمود، شورای امنیت وفق شش قطعنامه­‌ی قبلی خود علیه ایران (1835، 1929، 1803، 1747، 1737، 1696) خرید و فروش تسلیحات از سوی ایران و سایر کشورها به ایران را ممنوع کرده بود.

صدور قطعنامه­‌ی 2231 به منزله­‌ی پایان شش قطعنامه‌­ی تحریمی شورای امنیت است که سند برجام پیوست اول این قطعنامه بوده و پیوست دوم آن مربوط به ابقای برخی محدودیت ها در قالب تحریم­‌های سه­‌گانه از جمله تسلیحات متعارف و اختتام آنها پس از گذشتِ مدت زمانی مشخص بود.

ایالات متحده آمریکا که در تاریخ 8 می 2018 اعلام کرد که از برجام خارج شده است و مبادرت به صدور تحریم‌­های یکجانبه علیه ایران حتی در حوزه­‌های غذا و دارو نمود و دستور موقت دیوان بین‌المللی دادگستری (4 اکتبر 2018) را وقعی ننهاد، اکنون با معضلی جدی درخصوص اتمامِ زمانِ پنج ساله تحریمِ تسلیحاتِ متعارفِ ایران وفق قطعنامه 2231 مواجه شده است و تمام تلاش خود را رای اجرایی نشدن این بند و ادامه­‌ی تحریم‌­های تسلیحاتی ایران می‌نماید.

بند پنجم پیوست دوم قطعنامه 2231، در تاریخ 18 اکتبر 2020 (27 مهر 1399) منقضی خواهد شد و از این تاریخ به بعد، ممنوعیت فروش تسلیحات متعارف به ایران برداشته خواهد شد.

فارغ از توافق هیئت ایرانی با درج این بند در فرآیند مذاکره­‌ی برجام که از قضا مورد مخالفت و تعجب نمایندگان روسیه و چین بود، این بند در پیوست دوم قطعنامه 2231 درج گردید.

آمریکا که به شدت با انقضا و خاتمه­‌ی تحریم­‌های تسلیحاتی علیه ایران مخالف بود، به مناسبت خروج از برجام دست خود را برای هرگونه اقدام خالی می دید. با فرض عدم خروج آمریکا از سند برجام در 8 می 2018، آمریکا می توانست از سازوکار ماشه[1] درخصوص برگشت تحریم‌­ها علیه ایران از جمله تحریم­‌های تسلیحاتی استفاده کند.

سازوکار ماشه روندی است که آمریکایی‌ها در جریان توافقات هسته‌ای، از ابتدا بر آن تأکید داشتند و محتوای آن این است که  باید سازوکاری پیش‌بینی شود که اگر ایران تعهدات خود را نقض کرد، تحریم‌های رفع شده این کشور پس از توافق، به‌سرعت قابل بازگشت باشند. این ماشه باید همیشه آماده چکاندن باشد تا به تعبیر غرب، تهران همواره سایه تحریم‌ها را بالای سرِ خود احساس کرده و به مفاد توافق پایبند بماند.

متن قطعنامه نشان می‌دهد که نهایتاً سازوکاری در آن پیش‌بینی‌شده که هر چند بازگشت تحریم‌ها را آن‌طور که روسیه می‌خواست همچنان نیازمند تصمیم‌گیری شورای امنیت می‌داند، اما از آن مهم‌تر، همان‌طور که واشنگتن هدف‌گذاری کرده بود، حق وتو را از روسیه و چین گرفته و این ابزار را در اختیار تمامی اعضا قرار داده که بتوانند به ‌سادگی تحریم‌های ایران را بازگردانند.

در حقیقت فرآیند بازگشت تحریم‌ها برعکس شده است؛ یعنی،به‌جای آنکه شورای امنیت برای بازگرداندن تحریم‌های ایران رأی‌گیری کند، به‌صورت دوره‌ای برای «ادامه­‌ی لغو» تحریم‌ها رأی‌گیری می‌کند. در چنین حالتی، هرکدام از اعضای دائم شورای امنیت قادر خواهند بود با استفاده از حق وتو، از تصویب «ادامه لغو» تحریم‌ها جلوگیری کرده و موجب بازگشت تحریم‌ها شوند.

براساس بندهای 11 و 12 قطعنامه 2231، شورای امنیت سازمان ملل ظرف 30 روز پس از دریافت ابلاغیه کشور شاکی مبنی بر «عدم پایبندی اساسی» طرف مقابل، باید «ادامه لغو تحریم‌های ایران» را به رأی بگذارد. در این حالت است که آمریکا یا هر یک از دیگر اعضای دائم شورای امنیت سازمان ملل، می‌توانند به ‌سادگی با استفاده از حق وتو، مانع تصویب ادامه لغو شده و موجب شوند که قطعنامه‌های پیشین و تحریم‌های مربوطه به ‌صورت خودکار «از نیمه‌شب به‌ وقت گرینویچ سی ‌امین روز پس از دریافت تذکر» به‌طور کامل احیاء شوند.

نکته مهم آنکه ارجاع پرونده برای اجرای سازوکار ماشه براساس سند برجام که پیوست شماره یک قطعنامه 2231 می‌باشد، تنها حق دولت­های شرکت‌کننده در برجام است نه دولت­‌هایی که از آن خارج شده‌اند. در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت و ضمیمه‌های آن، در مجموع ۷۲ بار از واژه "شرکت‌کننده" یا عضو استفاده شده است. تقریبا در نیمی از این موارد این استفاده در قالب "مشارکت‌کننده در برجام" است. در مواردی دیگر هم از لفظ شرکت‌کننده برای اشاره به شرکت‌کنندگان در کمیسیون مشترک، یا شرکت‌کنندگان در کارگروه خرید استفاده شده است که هر دو بخشی از سازوکارهای برجام هستند. در ۱۲ مورد هم در متن قطعنامه عبارت "شرکت‌کنندگان E ۳/EU+۳" آمده که به معنای سه قدرت اروپایی (بریتانیا، فرانسه و آلمان) و اتحادیه اروپا و آمریکا، چین و روسیه است.

مایک پومپئو وزیر امورخارجه آمریکا که اوضاع را به هم ریخته می‌دید، اعلام کرد که آمریکا کماکان به عنوان یک شرکت‌­کننده محسوب می‌شود و خواهان آن است که رفع تحریم تسلیحاتی ایران عملی نشود. علاوه بر این، حتی شایعاتی مبنی بر بازگشت آمریکا به برجام نیز به گوش می رسید. در مقابل، تخت روانچی نماینده ایران در سازمان ملل اعلام کرد این ادعای آمریکا واهی است و این کشور از برجام خارج شده و حق استفاده از این سازوکار را ندارد.

در تحلیل اظهارات فوق باید گفت که آمریکا برخلاف مفاد قطعنامه 2231 به اعمال تحریم‌های یکجانبه مبادرت ورزید و از سند برجام در تاریخ 8 می 2018 خارج شد. براساس برجام که سند ضمیمه‌­ی­ قطعنامه بوده و لازم الاجراء می‌باشد، تنها دولت‌­های شرکت کننده می‌توانند نسبت به ارجاع موضوع به شورای امنیت، آن هم پس از طی مراحل مقدماتی تعیین شده مبادرت ورزند. لذا اگر آمریکا به دنبال لغو قطعنامه 2231 و بازگشت تحریم­‌های شورای امنیت باشد، تنها راه باقیمانده پیشنهاد و طرح قطعنامه‌­ای جدید به شورای امنیت است.

براین اساس، ایالات‌متحده آمریکا برای تمدید تحریم تسلیحاتی ایران، پیش‌نویس قطعنامه‌ای را تهیه و به شورای امنیت ارائه کرده است که بر اساس آن تحریم تسلیحاتی ایران که ماه اکتبر به پایان می‌رسد، برای مدت نامعین تمدید می‌شود.

قطعنامه 2231 شورای امنیت از کشورهای امضاءکننده­‌ی برجام خواست تا در اجرای تعهدات خود کوشا باشند و کلیه قطعنامه‌های قبلی تحریمی علیه ایران لغو گردد. مطابق با این قطعنامه، ایالات ‌متحده آمریکا، مخاطبِ یک قطعنامه الزام‌آور در شورای امنیت قرار گرفته و به اجرای تعهداتی ملزم گردیده است. اقدام آمریکا مبنی برخروج از برجام در تاریخ 8 می 2018 و متعاقباً اعمال تحریم‌­های وسیع یکجانبه علیه ملت ایران، آشکارا خلاف قطعنامه و نتیجتاً نقض ماده 25 منشور مبنی بر لازم الاتباع بودن قطعنامه های شورای امنیت است.

بنابراین هرگونه تلاش آمریکا برای تمدید تحریم­‌های ایران از جمله تحریمِ تسلیحاتِ متعارف، نقض مبیّن قطعنامه 2231 و ماده 25 منشور ملل متحد محسوب شده و ارائه آن به شورای امنیت غیرقانونی می‌نماید. لذا به فرض ارائه­‌ی چنین قطعنامه­‌ای که منطقاً با قطعنامه­ قبلی شورا در تعارض است، این قطعنامه بی گمان از سوی حداقل دولت­‌های چین و روسیه وتو خواهد شد و بی‌نتیجه خواهد ماند.

براین اساس، ایالات متحده آمریکا با خروج خود از برجام دست خود را برای هرگونه اقدام مبنی بر بازگشت تحریم‌­ها و بکارانداختن سازوکار ماشه بسته و از طرف دیگر تمامی اقدامات بعدی این کشور اعم از اعمال تحریم‌های یکجانبه علیه ملت ایران و همچنین ارائه پیش‌نویس قطعنامه‌ای مبنی بر تحریم ایران به شورای امنیت نیز آشکارا خلاف قطعنامه 2231 بوده و محکوم به شکست خواهد بود.

در این بین البته نقش اتحادیه اروپا و کشورهای شرکت­‌کننده­‌ی اروپایی بیش از پیش حساس و تعیین کننده خواهد بود.؛ چه آنکه آنها به عنوان طرف‌های شرکت­‌کننده­‌ی برجام، امکان به جریان انداختن سازوکار ماشه را خواهند داشت.

*دانشجوی دکتری حقوق بین­‌الملل دانشگاه علامه طباطبائی (ره)

[1] Trigger mechanism